गौतम बुद्धाचा शोध

डॉ. यशवंत रायकर, सौजन्य – लोकप्रभा

गौतम बुद्ध हा जगातील ‘यासम हा’ असा महापुरुष. त्याचा उद्भव कोणत्या परिस्थितीत झाला, केवळ नैतिक बळावर तो विभवाला कसा पोहोचला आणि अखेर या निरीश्वरवाद्याचा झालेला देवच त्याच्या दिग्विजयाचा अ‍ॅन्टिक्लायमॅक्स कसा घडवून आणतो याचा मागोवा घेत जाणे ही जितकी विस्मयकारक तितकीच शोकात्म अनुभूती आहे.

बुद्धाला आपण ओळखतो ते त्याच्या प्रतिमा पाहून. पण इ.स.पू. सहाव्या शतकात होऊन गेलेल्या बुद्धाच्या सर्वात जुन्या मूर्ती आढळतात त्या इ.स.पू. पहिल्या शतकाअखेरच्या आहेत. कुशाणांच्या प्रभावामुळे सुरू झालेल्या गांधार शिल्पशैलीने बुद्धाच्या मूर्ती बनविण्यास सुरुवात केली. अर्थात त्या संकल्पनात्मक आहेत. बुद्ध कसा दिसत होता ते कुणालाच माहीत नाही. त्यातून बुद्ध हा कुणी देव होय अशी समजूत १८९६ पर्यंत प्रचलित होती. त्या वर्षी लुंबिनी (नेपाळ) येथे सापडलेल्या अशोक स्तंभावर तो शाक्यमुनीच्या जन्मस्थानी उभारल्याचा लेख आढळला व बुद्धाचे ऐतिहासिकत्व प्रथमच सिद्ध झाले. पुढे १९९५ साली लुम्बिनी येथील मायादेवी मंदिराच्या तळघरात बुद्धासंबंधीचे अवशेष मिळाले. बुद्धाची शिकवण मौखिक होती. त्याच्या शिष्यांमध्ये वैदिकांसारखी अचूक पठणाची परंपरा नव्हती तरी काहींनी ही शिकवण आठवणीत साठविलेली असल्यामुळेच लेखणीतून उतरली. मात्र सर्वात जुने बौद्ध वाङ्मय बुद्धानंतर जवळजवळ चारशे वर्षे उलटून गेल्यावर अक्षरबद्ध झाले. बुद्धाची सहा धार्मिक चरित्रे लिहिली गेली. पण ऐतिहासिक पुरावा म्हणून त्यांचा फारसा उपयोग होत नाही. धर्मानंद कोसंबी यांनी बुद्धचरित्रावर प्रकाश टाकणारी विखुरलेली माहिती अथक परिश्रमाने एकत्र केली. तरी बुद्धाचे ऐतिहासिक चरित्र जाणून घेणे अगत्याचे होते. बौद्ध पंडित व तटस्थ इतिहासकार यांच्या प्रयत्नामुळे ते बरेचसे सुकर झाले. त्यामुळे दंतकथांतून ऐतिहासिक महापुरुष उभा राहिला, शिवाय त्याच्यातला माणूसही भेटला.

बुद्धाच्या तारखांबद्दल एकवाक्यता नाही. तरी इ.स.पू. ५६३ ते ४८३ हा त्याचा काळ धरता येतो. महावीर जैन त्याचा ज्येष्ठ समकालीन. त्या वेळी उत्तर भारतात लहान मोठी राज्ये होती. त्यात बिहारमध्ये शाक्यांचे गणराज्य होते. ते कोसलचे मांडलिक. गणराज्याची वस्ती १,८०,०००; राजधानी कपिलवस्तू. गणप्रमुखांना महाजन म्हणत व त्यांच्या मुख्याला अध्यक्ष. शाक्यांचा अध्यक्ष शुद्धोधन. त्याच्या पुत्राचे नाव गौतम, पण त्याला सिद्धार्थ म्हणत. तो वैभवात वाढला. राजपुत्राला साजेसे शिक्षण त्याला लाभले. पण तो बनला विरागी. जरा, व्याधी, मृत्यू सर्वाना अटळ आहेत व संसारात सर्वच दु:खी आहेत हे त्याला तीव्रतेने जाणवले. त्यावर उपाय शोधण्यासाठी त्याने घर सोडले. पत्नी यशोधरा व पुत्र राहुल यांचा त्याग केला. त्या वेळी तो २९ वर्षाचा होता. डी. डी. कोसंबींच्या मते बुद्धाचे असे चुपचाप घर सोडून जाणे ही दंतकथा होय. संन्यास घेण्यासाठी पत्नीची अनुमती लागे. शिवाय राजवाडय़ाच्या सुरक्षा व्यवस्थेची नजर चुकवून राजपुत्र निसटतो हे संभव नाही. मात्र त्याने गृहत्याग केला हे खरे. सिद्धार्थाला दिसलेले दु:ख तत्कालीन परिस्थितीचे वास्तव होते. गंगेच्या खोऱ्यात प्रथमच उदयास आलेली नगरे, वस्तुविनिमय अवस्थेतून चलनव्यवस्थेत होणारे पदार्पण, नाण्यांचा वापर, जमिनीची खासगी मालकी, पगारी सैन्य वगैरेमुळे जीवनात प्रचंड उलथापालथ घडत होती. त्यात अवर्षणे व मानवी आस्थांतरणे यांची भर पडलेली होती. राज्या-राज्यांतील लढाया व यज्ञयाग यामुळे वाढलेली हिंसा, शाक्यांच्या गणराज्याला उभा राहिलेला धोका, निर्धन व धनवान अशा सर्वानाच दु:खी करणारे होते. म्हणून मानवी दु:खावर सार्वकालिक उपाय शोधून काढण्याच्या हेतूने गौतमाने सर्व पाश आपणहून तोडले.

भिक्षेवर निर्वाह करून लोकांशी संवाद साधत स्वस्थपणे खूप भ्रमण केले. निरनिराळ्या तत्त्वज्ञानांचा परिचय करून घेतला. स्वत: प्रयोग करून पाहिले. यज्ञयाग त्याने नाकारले होते. म्हणून तपश्चर्येचा मार्ग चोखाळून पाहिला. पण मनोनिग्रहातून लोककल्याण साधणार नाही हे जाणले. हटयोग केला; कायाक्लेशाने तत्त्वबोध होत नाही हे ओळखले. निरीक्षण, मनन, चिंतन यातून त्याला मार्ग काढायचा होता. पण चिंतनात व्यत्यय आणणाऱ्या मनोवृत्तींशी झगडणे किती कठीण असते हे अनुभवले. चित्तवृत्तीनिरोध करण्यासाठी तो शुद्ध हवेचे निसर्गरम्य ठिकाण निवडीत असे. एका जागी बसून व्यायाम होत नाही म्हणून तो येरझारा घालीत चिंतन करीत असे. अखेर गया येथे पिंपळाच्या झाडाखाली ध्यान करीत असताना त्याला आपला मार्ग सापडला. अनुकूल वातावरण निर्माण करण्यात पिंपळाने महत्त्वाची भूमिका बजावली म्हणूनच तो बोधिवृक्ष ठरला. एक मोठा पिंपळ २४ तासांत १२०० किलोग्रॅम प्रश्नणवायू निर्माण करतो असे आधुनिक विज्ञान सांगते.

गौतमबुद्ध काळाच्या पुढे होता तसाच काही बाबतीत काळाचे अपत्यही होता. तत्कालीन समाजाचे काही पूर्वग्रह त्याच्यात होते. संगीत, नाटक, नृत्य या कला ज्ञानमार्गातील अडथळे होत असे त्याला वाटे. नाचणे म्हणजे वेडेपणा व दात दाखवून हसणे हा पोरकटपणा होय असे तो सांगे. त्यांचे स्त्रीविषयक धोरण उदार नव्हते. स्त्रीचे रूप, गंध, ध्वनी, स्पर्श, संपर्क यांसारखे पुरुषाला दुसरे प्रलोभन नाही. म्हणून ब्रह्मचर्यपालनात स्त्री ही मोठी आडकाठी होय असे त्याचे मत होते. भिख्खुणींचा संघ स्थापण्यास मुळात त्याचा विरोध होता. पुढे तशी परवानगी दिल्यावर स्त्रियांवर पुरुषांपेक्षा खूपच जास्त बंधने त्याने घातली. भिख्खुंसाठी २२७ तर भिख्खुणींसाठी ३११ नियम होते. बुद्धाचे नियम (विनय) फार कडक होते. सर्वाना एकभुक्त राहावे लगे. नियमांचा भंग केल्यास शिक्षा कठोर असे. हा नियमांचा अतिरेकच बुद्धामागे संघाच्या पहिल्या विभाजनास कारणीभूत झाला.

बुद्धाला समाजव्यवस्थेत चातुर्वण्र्यच अभिप्रेत होते. त्याविरुद्ध त्याने आवाज उठविलेला नाही. बुद्धकालीन संघातील जातीय टक्केवारी एच. डब्ल्यू. शूमन (H. W. Schuman) यांनी दाखवून दिली आहे ती अशी : ब्राह्मण ४८.२, क्षत्रिय २८.६, वैश्य १३.५, अवर्ण ६.६ व शुद्र ३.१. यात उच्चवर्णीयांचा भरणा स्पष्ट कळून येतो. कश्यप, सारीपुत, मोग्गलीयन, भारद्वाज हे त्याचे अनुयायी विद्वान ब्राह्मण होते. त्यांच्या हेतूबद्दल संशय व्यक्त करणे बुद्धावर अन्याय करण्यासारखे ठरेल. असे ब्राह्मण व बुद्ध यांच्यातील संबंधामुळे समाजाकडून बौद्ध धर्माचा स्वीकार कडव्या संघर्षाविना झाला. बुद्धाकडे खासकरून सत्ताधारी, व्यापारी, महाजन असाच वर्ग आकृष्ट झाला होता. बुद्धाला मनुष्य स्वभावाची अचूक पारख होती. राजनीतीचे उत्तम ज्ञान होते. पात्रतेबद्दल पूर्ण खात्री पटल्याखेरीज कुणाला तो संघात प्रवेश देत नसे. हेरगिरी करायला कोणी घुसेल हे शक्य नव्हते. काही करून धर्मप्रसार करणे हा त्याचा हेतू नव्हता, हे लक्षात घ्यावे. शिवाय दीक्षा ही फक्त भिख्खू बनण्यासाठी लागे. एरवी त्याचा उपदेश घ्यायला कुणीही जाऊ शकत असे. त्यात धर्मातर होत नव्हते. दु:खी लोकांना नैतिक धैर्य व दिलासा द्यावा, सन्मार्गाला लावावे यासाठी तो झटला, धर्मप्रसारासाठी नव्हे.

धर्माच्या इतिहासात बुद्ध अद्वितीय होय. बौद्धिक व नैतिक बळावर प्रस्थापनेला त्याने एकटय़ाने आव्हान दिले. पण त्याचा उदय शून्यातून झालेला नव्हता. बौद्धिक बंडखोरीची परंपरा या मातीतच होती. प्रश्नचीन उपनिषदांतील १०० पैकी १८ ऋषी यांना या ना त्या मुद्दय़ावर बंडखोर होते. निरीश्वरवाद येथे परका नव्हता. नास्तिक चार्वाकही आपले अस्तित्व टिकवून होते. पण त्यापैकी कुणाचा खून किंवा छळ झाला नाही. कारण सहिष्णुतेची परंपरासुद्धा याच मातीचा गुण. हे वातावरण बुद्धाला पोषक ठरले. बुद्धाने नवीन काय दिले हा प्रश्न महत्त्वाचा. त्याचे नाव अहिंसेसाठी प्रसिद्ध आहे. पण त्याच्या दोनशे वर्षे आधी पाश्र्वनाथाने अहिंसा, सत्य, अस्तेय, अपरिग्रह यांची शिकवण दिली होती. (पाश्र्वनाथाच्या आधीचे र्तिथकर ऐतिहासिक व्यक्ती नव्हेत. हे जैनधर्मीयांना पटत नाही.) महावीराने त्यात ब्रह्मचर्य व तपस्या यांची भर घातली. बुद्धाने ही सहाही तत्त्वे स्वीकारली. (दुसऱ्याचे काही स्वीकारण्यात त्याने संकोच केला नाही.) पण त्यांना समाधी व प्रज्ञा यांची मौलिक जोड दिली. यज्ञयाग व पुरोहितशाही झुगारणाऱ्या बुद्धाने पुनर्जन्म व कर्म या वैदिकांच्या संकल्पना स्वीकारल्या पण आत्मा व परमात्मा मानले नाहीत. त्यामुळे आत्मा नाही तर पुनर्जन्म कशाचा असा प्रश्न उभा राहिला. पण ज्यांची उत्तरे मिळत नाहीत अशा अमूर्त प्रश्नांवर बोलण्याचे बुद्ध टाळीत असे. सैद्धान्तिक वादविवादातून लोककल्याण साधत नाही हे तो ओळखून होता. अखेर प्रज्ञेच्या धर्माचीसुद्धा श्रद्धा ही एक आधारशिला असते. बौद्धिक चर्चेत त्याला रस नव्हता. वादविवादात निपुण असलेले काशीचे पंडित त्याच्या विरोधात होते. म्हणून सारनाथच्या जवळ असूनही काशीस जाणे त्याने टाळले.

भिख्खुसंघ स्थापणे हे बुद्धाचे खास योगदान. अशी संस्था वैदिकांमध्ये नव्हती. संघाने धर्माचे नेतृत्व केले, विद्वान धर्मप्रचारक निर्माण केले. चातुर्वण्र्य बुद्धाने स्वीकारले तरी ते त्याच्या धर्माला अटळ नव्हते. म्हणून वेगवेगळ्या स्वरूपात का होईना, बौद्ध धर्म विदेशात पसरला. स्वत:ला विश्वधर्म म्हणविणारा हिंदू धर्म याबाबतीत तोकडा पडला. त्याच्या छत्राखाली आलेल्या समाजांना जातीच्या उतरंडीत कोठेतरी स्थान ग्रहण करणे भाग होते. बुद्ध बराच व्यवहारी होता. त्याची अहिंसा जैनांप्रमाणे अतिरेकी नव्हती. प्रश्नणिमात्रांबद्दल करुणा म्हणजे अहिंसा ही सकारात्मक व्याख्या त्याने दिली. काही बाबतीत मांसाहार मान्य केला. अहिंसेचा पुरस्कार करून त्याने काळाची एक गरज पूर्ण केली. राजसत्तेला नवे परिमाण प्रश्नप्त करून दिले. वैदिकांवरही त्याचा परिणाम झाला. यज्ञातील बळी प्रतीकात्मक बनले. मांसाहारी समाजांनी शाकाहाराचे पावित्र्य मानले. बऱ्याच ब्राह्मण जातींनी शाकाहार स्वीकारला. स्त्रीविषयक धोरणातही त्याने तडजोड स्वीकारली. त्याची सावत्र माता गौतमी हिने संन्यास घेण्याची इच्छा प्रकट केली तेव्हा शिष्य आनंद याने तिची बाजू घेतली. ‘‘स्त्रियांना ज्ञानप्रश्नप्ती कधीच होणार नाही काय?’’ असा बिनतोड सवाल केला. त्यावर बुद्ध नमला. स्त्रीला अशी अनुमती देणारा इतिहासातील तो पहिला पुरुष ठरला.

स्वत: राज्यत्याग केलेल्या बुद्धाला राजकारणाबद्दल तुच्छता नव्हती. मानवी जीवनात राजसत्तेला असलेले स्थान तो ओळखून होता. विश्वशांती कशी नांदेल ही त्याची चिंता होती. छोटय़ा राज्यातील लढाया थांबविण्यासाठी तत्कालीन उपाय म्हणून त्याने साम्राज्याला पाठिंबा दिला. याचे काही दूरगामी परिणाम झाले हा भाग वेगळा. कालांतराने भिख्खुसंघ व सम्राट परस्परांना पूरक बनले. संघाकडे संपत्ती आली व अध:पात सुरू झाला. राजसत्ता, अर्थसत्ता व धर्मसत्ता यांचे साटेलोटे अखेर अटळ असते.

बुद्धाचा धर्म जनसामान्यांना पेलणारा नव्हता हे तितकेच खरे. लालसा हे मानवी दु:खाचे मूळ असल्याची जाणीव संवेदनाशील सुजाण मनात निर्माण होते ही सुस्थिती उपभोगल्यानंतर अशी माणसे साध्या राहणीकडे वळतात. पण ज्याला प्यायला पाणी नाही त्याला तृष्णा हे दु:खाचे मूळ नसून पाण्याचा अभाव हे असते. त्याला पाणीच हवे, अध्यात्म नको. म्हणून बुद्धाकडे आकृष्ट झालेल्यांमध्ये व्यापारी, राजेरजवाडे, अभिजन अशा वर्गाचाच भरणा होता. गांजलेले लोक अदृश्य शक्तींची आराधना करीत त्यांच्या कृपेच्या आशेवर जगतात त्यांना प्रज्ञेचा धर्म उपयोगी नसतो.

बुद्धाने स्वत:ला देव, प्रेषित किंवा अवतार घोषित केले नाही यांसारखे आणखी मोठेपण ते काय असणार? ‘मला गवसलेले सत्य सांगतो, तपासून पाहा, पटले तरच स्वीकारा’ असेच तो सांगे. भ्रम, पलायन, दांभिकपणा, फलज्योतिष यांना त्याने थारा दिला नाही. त्याची करुणा अपार होती म्हणून तो समाजविन्मुख झाला नाही. सर्वत्र पसरलेले दु:ख त्याने आतून अनुभवले होते. ‘मी’ काबूत आणला की मुक्ती साधता येते सांगणाऱ्यांचा ‘मी’ अधिक दृढ झालेला असतो हे त्याने निरखले होते. वैदिक विद्वान ज्यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग नाही अशा त्रविद्यकांतारात भटकत असल्याचे ओळखले होते. म्हणून माणसाच्या प्रज्ञेतून निर्माण झालेला जगातील एकमेव धर्म त्याचे हातून स्थापन झाला. अध्ययन, चिंतन, सत्कर्म, दया, क्षमा यांच्या जोरावर माणूस उच्चकोटीला पोहोचू शकतो हे त्याने दाखवून दिले. ज्यातून काही निष्पन्न होत नाही अशा चर्चेत आपण वेळ दवडतो तेव्हा बुद्धाची आठवण करावी. कटुतेची शिकार न होता, तणावमुक्त मनाने बुद्धीचा वापर करून जगाल तरच तगाल हा त्याचा सार्वकालिक संदेश आहे.

असा हा महामानव त्याच्या अनुयायांना पचणे शक्य नव्हते. बुद्धामागे बौद्ध धर्म फोफावला पण तो बुद्धाला अभिप्रेत असलेला, प्रज्ञेचा निरीश्वरवादी धर्म नव्हता. बुद्धाने कुणाला आपला उत्तराधिकारी नेमले नाही. धर्माचे नेतृत्व त्याने भिख्खुसंघाकडे सोपविले. त्यामुळे त्याची जागा घेणारा कुणी राहिला नाही. शिवाय निर्वाणानंतर शून्यात विलीन झालेला बुद्ध इहलोकातील सुख-दु:खाचे नियंत्रण कसे करणार असा प्रश्न पडला. अनुयायांमध्ये पोरकेपणाची भावना निर्माण झाली. बुद्धाचा धर्मसुद्धा समजायला सोपा असला तरी आचरणाला अत्यंत कठीण. अशा परिस्थितीत धर्म वाचवायचा तर बौद्ध नेतृत्वाला काही उपाय करणे भाग होते. धार्मिक मनाला देवशास्त्र (theology) व दिव्यकथा (mythology) हे मोठे आधार असतात. याबाबतीत हिंदूधर्म अत्यंत समृद्ध. तेथे दुष्टांचा नाश व सुष्टांचे रक्षण करण्यासाठी परमेश्वर अवतार घेतो. लोकांना तो मोठा भावनात्मक आधार असतो. सगुण-साकार रूपात त्याची उपासना करून लोक भवसागर पार करतात. बौद्ध नेतृत्वाने यातून धडा घेतला.

बुद्धानंतर शतक उलटल्यावर त्याच्या धर्मात पंथ व उपपंथ पडण्यास सुरुवात झाली होती आणि उत्तरोत्तर त्यांची संख्या वाढतच गेली. परिणामी बौद्ध धर्माचा इतिहास अत्यंत गुंतागुंतीचा व किचकट बनला. त्यातील महायान पंथाने मूर्तिपूजा, उपासना, कर्मकाण्ड यांचा उघड स्वीकार केला. शिवाय गोपनीय पवित्र ज्ञानाला (Esoteric knowledge) अफाट महत्त्व दिले. असे ज्ञान जे विशिष्ट सिद्ध किंवा प्रबुद्ध व्यक्तीकडेच असते व तिने दिल्यासच दुसऱ्याला प्रश्नप्त होते. अशा रहस्यमय गूढत्वावरील विश्वास धर्मगुरूंचे महत्त्व वाढविण्यास उपयुक्त ठरला. अन्य उणिवा भरून काढण्यासाठी महायानींनी दोन नव्या संकल्पना शोधल्या व त्या बौद्ध परंपरेत बसविल्या. एक, बोधिसत्व व दुसरी बुद्धाचे अवतार. हा बोधिसत्व म्हणजे बुद्धत्व प्रश्नप्त होण्याआधीची पायरी पण जातक कथांमधील पूर्वजन्मीचा बुद्ध नव्हे. लोकांचे दु:खनिवारण करणे हे स्वत:च्या आध्यात्मिक उन्नतीपेक्षा अधिक महत्त्वाचे वाटल्यामुळे तो बुद्धपद आपणहून नकारतो. संकटसमयी धावा करताच धावून येतो व भक्ताला वाचवितो. असे बोधिसत्व पाच असले तरी त्यातला व्यापारी व प्रवाशांचा देव अवलोकितेश्वर पद्मपाणी अत्यंत लोकप्रिय होऊन चीन, जपानपर्यंत जाऊन पोहोचला. मूर्ती व चित्रे यात विविध आविष्कार धारण करून अजरामर झाला. (पुढे भारतातून त्याला नामशेष केला तो गणपतीने.)

विष्णूचे चोवीस अवतारसुद्धा बौद्ध नेतृत्वापुढे एक आव्हान होते. मुळात २४ या आकडय़ाला पावित्र्य आणले ते जैनांनी, जैनांचे र्तीथकर २४, म्हणून विष्णूचे अवतारही १० वरून २४ वर नेण्यात आले. त्याच धर्तीवर पूर्वी होऊन गेलेल्या बुद्धांची नावासकट यादी तयार झाली. गौतमबुद्ध २५ वा. प्रत्येक बुद्धाने स्वत:ला ज्ञानप्रश्नप्ती होताच आपले आधीचे बोधिसत्वत्व नियोजित आगामी बुद्धाकडे परावर्तित केले. या परंपरेनुसार २६ वा आगामी बुद्ध मैत्रेय होय. जेथे एका ओळीत आठ बुद्ध मूर्ती कोरलेल्या असतात तेथे ७ वा गौतमबुद्ध व ८ वा मैत्रेय असतो. मैत्रेय सध्या बोधिसत्व आहे. तो तुशित नामक स्वर्गात राहतो व तेथून इहलोकावर कृपादृष्टी ठेवून असतो. बौद्ध धर्माची घडी पूर्णपणे विस्कटली की ती पुन्हा बसविण्यासाठी तो जन्म घेईल. मात्र हे गौतमबुद्धाच्या निर्वाणानंतर ५००० वर्षानी घडेल. गौतमबुद्ध रामासारखा कर्तव्यकठोर तर मैत्रेय श्रीकृष्णासारखा सखा, मदतीला तात्काळ धाऊन येणारा. श्रीकृष्णाची लोकप्रियता बौद्धांना नडत होती असे स्पष्ट दिसते. कारण बौद्धांना राम आदरणीय आहे पण घटजातकात श्रीकृष्णाची प्रतिमा डागाळण्याचा प्रयत्न दिसून येतो. तो ईक्ष्वाकूचा दासीपुत्र असून पिशाच्चासारखा कुरूप असल्याचे म्हटले आहे. या उलट मैत्रेय अत्यंत देखणा व तेजस्वी आहे. शिवाय तो सर्वाशी मैत्री करतो म्हणून मैत्रेय. हीनयान व महायान अशा दोन्ही पंथांना तो मान्य आहे. पाली भाषेतील मेट्टेय व चीनमधला मिलो फू. ह्य़ूएन्त्संग मैत्रेयाचा उपासक होता. मृत्युशय्येवर त्याने मैत्रेयाचीच प्रश्नर्थना केली होती. पण मैत्रेयाचे मूर्तिविज्ञान विकसले नाही. भारतात बौद्ध धर्माच्या ऱ्हासाबरोबर मैत्रेय विस्मृतीत केला.

गौतमबुद्धाच्या पराभवाच्या कहाणीला एक अनपेक्षित फाटा फुटला व इतिहासजमा झाला त्याचीही दखल येथे घेतली पाहिजे. १८७५ साली अमेरिकेत थिऑसॉफिकल सोसायटी या विश्वव्यापी संघटनेची स्थापना झाली. मानवजातीच्या आध्यात्मिक उद्धारासाठी देवाचे तत्त्वज्ञान शोधणाऱ्या या मंडळींना, प्रश्नचीन भारत हे मोठे आकर्षण ठरले. संस्थेचे संस्थापक कर्नल ऑलकॉट व मॅडॅम ब्लॅव्हॅट्स्की १८७९ मध्ये भारतात आले. अद्यार येथे त्यांनी आपले मुख्य ठाणे वसविले. गूढविद्या, अतिंद्रिय शक्ती,esoteric knowledge यावर त्यांचा पूर्ण विश्वास होता. त्यात योगविद्या शिकलेल्या मॅडमना अंतज्र्ञानामुळे बुद्धाचे २४ पूर्वजन्म दिसले. शिवाय २६ वा अवतारही गवसला. निर्वाणानंतर साधारण ५० वर्षानी बुद्धाने २६ वा जन्म घेतला तो आद्य शंकराचार्याच्या रूपात असा सिद्धांत बाईंनी मांडला. आत्मा व ब्रह्म वेगळे नव्हेतच असे आचार्याचे सांगणे म्हणजे बुद्धाचेच कार्य पुढे चालू ठेवणे होय असे मॅडमना वाटले. त्या १८९१ साली वारल्या पण त्यांच्या अभ्यासू अनुयायांनी या सिद्धांताचा पाठपुरावा चालू ठेवला. त्यात येणाऱ्या अडचणी म्हणजे शंकराचार्याचा ८ वे, ९ वे शतक हा काळ व वैदिक धर्माची घडी बसविण्याचे बौद्धविरोधी कार्य. त्यातून या थिऑसॉफिस्टांनी मार्ग काढला. बुद्धाचा अवतार असलेले ओरिजनल शंकराचार्य वेगळे व नंतरचे अभिनव शंकराचार्य वेगळे. अर्थात यातून काही निष्पन्न झाले नाही तरी ही कथा येथे संपली नाही.

१९०७ साली थिऑसॉफिकल सोसायटीचे अध्यक्ष कर्नल ऑलकॉट वारले व त्यांच्या जागी अ‍ॅनी बेझंटबाई आल्या, ज्या आधीच भारतात स्थायिक झालेल्या होत्या. त्यांनी लगेच कृष्णा नामक साधारण १२ वर्षाच्या मुलाला दत्तक घेऊन भावी जगद्गुरू म्हणून घडविण्याचा घाट घातला. त्या बाबतीत झालेले वाद येथे प्रस्तुत नाहीत. पण या कथेचा अ‍ॅन्टीक्लायमॅक्स म्हणजे १९२९ साली जे. कृष्णमूर्ती यांनी आपण मैत्रेय नाही असे घोषित करून त्यासाठी उभारलेली संघटना विसर्जित केली. मैत्रेय हा शब्द कृष्णमूर्ती, यांनी स्वत: वापरला आहे म्हणून ही घटना बुद्धाच्या कथेचा एक भाग ठरते. मात्र यातून जगाला जे. कृष्णमूर्तीसारखा विचारवंत लाभला हेही मान्य केले पाहिजे.

बुद्धाच्या या शोधयात्रेतून हेच निष्पन्न होते की, प्रज्ञेवर आधारलेला अन् सदाचाराला प्रश्नधान्य देणारा निरीश्वरवादी धर्म मानवजातीला पेलत नाही. म्हणून भगवान बुद्धाच्या यशातच गौतमबुद्ध नामक महामानवाचा शोकात्म पराभव प्रतीत होतो.